Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша жұмыс режимі

Жұмыс уақыты мен демалыс уақытының режимі, жалақы мөлшерімен қатар, әр жұмыскердің жұмысқа орналасу кезінде қызықтыратын негізгі еңбек жағдайларының бірі болып табылады.

Кәсіпорын үшін жұмыс режимі - оның өнімділігі мен экономикалық тиімділік деңгейін анықтайтын еңбекті ұйымдастырудың маңызды факторы болып табылады.

Нормативтік реттеу Қазақстан Республикасының Еңбек кодексімен (қысқартылған - ҚР ЕК) қамтамасыз етіледі.

Жұмыс уақыты - түсінік

Бұл жұмыскердің жұмыс берушінің актілеріне және еңбек шартының талаптарына сәйкес еңбек міндеттерін орындайтын уақыты, сондай-ақ еңбек заңнамасына, ұжымдық шартқа, жұмыс берушінің актісіне сәйкес жұмыс уақытына жатқызылған өзге де уақыт кезеңдері.

Басқаша айтқанда, бұл жұмыскер ұйымның еңбек тәртібіне бағынатын және өзінің лауазымдық міндеттерін орындауға міндетті уақыт.

Жұмыс уақытына не кіреді?

Жұмыс уақытында қосылады:

• дайындық-қорытынды жұмысы (наряд-тапсырма, материалдар, құралдар алу, техникамен, құжаттамамен танысу, жұмыс орнын дайындау және жинау, дайын өнімді тапсыру және басқалар);
• уақытының кезеңдері, еңбек технологиясында, еңбекті ұйымдастыруда; еңбекті қорғау және еңбек қауіпсіздігі қағидаларында көзделген үзілістер, оның ішінде ауысымішілік және арнайы үзілістер, баланы тамақтандыруға арналған үзілістер ;
• жұмыскер өзінің уақытына еркін иелік ете алмайтын жұмыс орнында болу немесе жұмысты күту уақыты;
• мереке және демалыс күндеріндегі кезекшіліктер; үйдегі кезекшілік;
• еңбек, ұжымдық шарттарға, жұмыс берушінің актілеріне немесе Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық актілеріне сәйкес басқа да кезеңдер жұмыс уақытына жатады.<ҚР ЕК 67 бабы>

Тынығуға және тамақтануға арналған (түскі үзілістер)үзілістер жұмыс уақытына қосылмайды. <ҚР ЕК 81 - бабы>

Жұмыс уақытының ұзақтығы

Ұзақтығы тараптардың келісімі бойынша айқындалады және еңбек шартында және ұжымдық шартта (ол ұйымда болған кезде) көрсетіледі.

Алайда, бұл ұйым жұмыскердің жазбаша келісімі болған жағдайда да кез-келген жұмыс режимдері мен кестелерін белгілеуге құқылы дегенді білдірмейді, өйткені заңнамалық деңгейде шығуға жол берілмейтін белгілі бір "шеңберлер" белгіленеді.

Оның ішінде, бұған Қазақстан Республикасының Конституциясында бекітілген демалу құқығын қамтамасыз ету мақсатында белгіленетін жұмыс уақытының ең ұзақ ұзақтығы жатады.

Жұмыс уақытының түрлері - ұзақтығы қалыпты, ұзақтығы қысқартылған және толық емес жұмыс уақыты.

Еңбек кодексінің 67 бабына сәйкес жұмыс уақыты түрлерге бөлінеді:

• ұзақтығы қалыпты <ҚР ЕК 68 - бабы>;
• ұзақтығы қысқартылған <ҚР ЕК 69 - бабы>;
• толық емес жұмыс уақыты <ҚР ЕК 70 - бабы>.

Қалыпты жұмыс уақыты аптасына 40 сағаттан аспауы керек. Еңбек шартында қалыпты жұмыс үшін ақы төленетін жұмыс уақытының ұзақтығы аз болуы мүмкін.

Қалыпты жұмыс уақыты:

40 сағаттық жұмыс аптасында:

• 5 күндік аптада-8 сағаттан бес күн;
• 6 күндік аптада-7 сағат бес күн және 5 сағат бір күн.

36 сағаттық жұмыс аптасында:

• 5 күндік аптада-бес күн, 7 сағат 12 минут (7, 20 сағат);

·         6 күндік аптада-6 сағаттан алты күн.

Жұмыс уақытының қысқартылған ұзақтығы жұмыскерлердің мынадай санаттары үшін белгіленеді:

• он сегіз жасқа толмаған (14 жастан 16 жасқа дейін - аптасына 24 сағаттан, 16 жастан 18 жасқа дейін - аптасына 36 сағаттан артық емес);
• ауыр жұмыстарда, еңбек жағдайлары зиянды және (немесе) қауіпті жұмыстарда жұмыспен қамтылғандар (аптасына 36 сағаттан артық емес);
• бірінші және екінші топтағы мүгедектігі бар жұмыскерлер (аптасына 36 сағаттан артық емес).

Толық емес уақыт қалыпты ұзақтықтан аз, яғни аптасына 40 сағаттан аз уақыт болып саналады:

1) толық емес жұмыс күні, - күнделікті жұмыс (жұмыс ауысымы) ұзақтығының нормасын азайту;

2) толық емес жұмыс аптасы, - жұмыс аптасындағы жұмыс күндерінің санын қысқарту;

3) бір уақытта толық емес жұмыс күні және толық емес жұмыс аптасы.

Толық емес жұмыс уақыты тараптардың келісімі бойынша еңбек шартын жасасу кезінде немесе еңбек қатынастары процесінде белгіленеді.

Кейбір жағдайларда жұмыс беруші толық емес жұмыс уақытын белгілеуге міндетті, атап айтқанда:

• жүкті әйелдің, 3 жасқа дейінгі баласы (балалары) бар ата-анасының бірінің (асырап алушының) жазбаша өтініші бойынша;
• медициналық қорытындыға сәйкес отбасының науқас мүшесіне күтім жасайтын жұмыскердің жазбаша өтініші бойынша.

Еңбек кодексінің 46-бабына сәйкес, егер қайта ұйымдастыруға немесе экономикалық, технологиялық жағдайлардың, еңбекті ұйымдастыру жағдайларының өзгеруіне және (немесе) жұмыс берушінің жұмыс көлемінің қысқаруына байланысты өзгерістер жұмыскерлер санының немесе штатының қысқаруына әкеп соғуы мүмкін болса, жұмыс беруші жұмыс орындарын сақтау мақсатында толық емес жұмыс режимін енгізуге құқылы уақыт.

Ұзақтығы қысқартылған және толық емес жұмыс уақытының негізгі айырмашылықтары туралы толығырақ.

Жұмыс аптасы - түрлері, ұзақтығы

Еңбек кодексінің 71 бабына сәйкес мынадай түрлері көзделеді:

• екі демалыс күні бар 5 күндік жұмыс аптасы;
• бір демалыс күні бар 6 күндік жұмыс аптасы (өндірістердің сипаты мен жұмыс жағдайлары бойынша бес күндік жұмыс аптасын енгізу орынсыз ұйымдарда).

Жұмыс аптасының ұзақтығы белгіленеді:

• еңбек шартымен;
• ұжымдық шартпен;
• жұмыс берушінің актісімен.

Жұмыс күні қанша сағатқа созылады?

Күнделікті жұмыстың (жұмыс ауысымының) ұзақтығы айлық жалақының ең төменгі мөлшерімен және ақылы еңбек демалысымен қатар еңбек саласындағы ең төменгі әлеуметтік стандарттардың құрамына кіреді.

Кодекстің 71-бабына сәйкес, заңнамада көзделген жағдайларды қоспағанда, күнделікті жұмыстың ұзақтығы 8 сағаттан аспауға тиіс.

Күнделікті жұмыстың ұзақтығы, басталу және аяқталу уақыты, үзіліс уақыты анықталады:

• заңнамамен;
• еңбек тәртібі ережелерімен;
• еңбек және ұжымдық шарттарында.

Күнделікті жұмыстың басқа ұзақтығы белгіленуі мүмкін:

• кәсіби өнер және мәдени демалыс ұйымдарының шығармашылық жұмыскерлері үшін;;
• бұқаралық ақпарат құралдарының жұмыскерлері;
• спортшылар;
• жаттықтырушылар.

Арнайы жұмыс уақытының режимі

Заңнамамен күнделікті немесе апта сайынғы жұмыстың белгіленген ұзақтығын сақтау міндетті шарт болып табылмайтын мынадай жағдайлар көзделеді:

• ауысымдық жұмыс <ҚР ЕК 73-бабы>;
• икемді жұмыс уақыты режимінде жұмыс істеу <ҚР ЕК 74-бабы>;
• жұмыс уақытының жиынтық есебі <ҚР ЕК 75-бабы>.

Түнгі уақыттағы жұмыс

Еңбек кодексінің 76-бабына сәйкес түнгі уақыт 22-ден 6 сағатқа дейін деп саналады.

Түнгі уақытта жұмысқа жіберілмейді:

• 18 жасқа толмаған, жұмыскерлер;
• жұмыс берушіге жүктілік туралы анықтама берген жүкті әйелдер.

Мүгедектігі бар адамдарды түнгі уақытта жұмысқа тартуға медициналық қорытындыға сәйкес, денсаулық жағдайы бойынша мұндай жұмысқа тыйым салынбаған жағдайда, олардың жазбаша келісімімен ғана жол беріледі.

Жұмыс беруші келесі жұмыскерлердің жазбаша келісімінсіз түнгі уақытта жұмысқа тартуға құқылы емес:

• 7 жасқа дейінгі балалары бар әйелдер және анасыз 7 жасқа дейінгі балаларды тәрбиелеп отырған басқа адамдар;
• 18 жасқа дейінгі мүгедек балаларды тәрбиелеп отырған қызметкерлер.

Үстеме жұмыс

Бұл, жұмыскер жұмыс берушінің бастамасы бойынша жұмыс уақытының белгіленген ұзақтығынан (есептік кезеңдегі жұмыс сағаттарының қалыпты санынан артық) тыс орындайтын жұмыс. <ҚР ЕК 1 – бабының 80 тармағы>

Үстеме жұмыстарға тартуға мынадай жағдайларды қоспағанда, жұмыскердің жазбаша келісімімен ғана жол беріледі:

• елдің қорғанысы үшін, сондай-ақ төтенше жағдайларды, дүлей зілзаланы немесе өндірістік аварияны болдырмау не олардың зардаптарын дереу жою үшін қажетті жұмыстарды жүргізу кезінде;
• сумен жабдықтаудың, газбен жабдықтаудың, жылумен жабдықтаудың, энергиямен жабдықтаудың және тіршілікті қамтамасыз етудің басқа да жүйелерінің қалыпты жұмыс істеуін бұзатын өзге де мән-жайларды жою үшін;
• егер жұмыста үзіліс жасауға болмаса, ауыстыратын жұмыскер келмей қалғанда, басқа жұмыскермен ауыстыру шараларын дереу қолдана отырып, жұмысты жалғастыру үшін;
• денсаулықтан айырылу немесе өлім қаупі төнген азаматтарға шұғыл және кезек күттірмейтін жәрдем көрсету үшін үстеме жұмыстарға жол беріледі. <ҚР ЕК 77 - бабы>

Бірінші және төртінші абзацта көзделген жағдайларға, үстеме жұмыстардың шекті санын шектеу қолданылмайды. <ҚР ЕК 77 - бабы>

Үстеме жұмысқа:

• жұмыс берушіге жүктілігі туралы анықтаманы ұсынған жүкті әйелдер;
• 18 - жасқа толмаған тұлғалар;
• мүгедектігі бар тұлғалар жіберілмейді.

Үстеме жұмыстар әрбір жұмыскер үшін тәулік ішінде  2 сағаттан, ал ауыр жұмыстарда, еңбек жағдайлары зиянды және (немесе) қауіпті жұмыстарда - 1 сағаттан аспауға тиіс.

Үстеме жұмыстардың жалпы ұзақтығы айына 12 сағаттан және жылына 120 сағаттан аспауға тиіс.

"Сондай-ақ қараңыз: "Жұмыс уақытын қайта өңдеу (үстеме жұмыс уақыты)"

Жұмыс уақытын жүргізу

Еңбек кодексінің 79 – бабына сәйкес, жұмыс беруші жұмыскердің нақты жұмыс істеген жұмыс уақытын есепке алуды жүргізуге міндетті.

Жұмыскер жұмыс істеген және жұмыс істемеген уақыт есепке алынуға тиіс. Бұл ретте үстеме жұмыстар уақыты, түнгі уақыттағы, демалыс, мереке күндеріндегі жұмыстар, іссапар күндері бөлек есепке алынады.

Жұмыс уақытын есепке алуды жүргізудің нысаны мен тәртібі жұмыс берушінің актісінде айқындалады.

Жұмыскердің жұмыс уақытына жұмыстарды жұмыс орнынан тыс жерлерде орындаған не олардың орындалуын жұмыс беруші нақты уақытпен тіркей алмайтын кезеңдер қосылатын жағдайларда, бұл кезеңдер жұмыс уақытын есепке алу құжаттарында еңбек шартында белгіленген жұмыстар көлемін орындау ретінде белгіленеді.