Қазақстандағы қандастар-құқықтық мәртебе, мемлекеттік қолдау шаралары, жеңілдіктер, бейімделу

См. аналогичную статью на русском языке

Қандас-құқықтық мәртебе

Қандас - бұрын Қазақстан Республикасының азаматтығында болмаған, тарихи отанына келген және Заңда белгіленген тәртіппен тиісті мәртебе алған этникалық қазақ және (немесе) оның ұлты қазақ отбасы мүшелері.

Бұл ұғым "Халықтың көші-қоны туралы" Заңның 1-бабының 13) тармағында бекітілген.

Қандас мәртебесін алу және тоқтату

Заңның 17-1-бабында қандастарды келесі санаттарға бөлу қарастырылған:

• қандастарды қабылдаудың өңірлік квотасына енгізілген (бұдан әрі-өңірлік квота);
• Қазақстан Республикасының аумағына өз бетінше келген және тұрып жатқан.

Өңірлік квота халықтың көші-қоны мәселелері жөніндегі уәкілетті орган (бұдан әрі -  уәкілетті орган ) облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың, астананың әкімдіктерінің ұсыныстары және Қазақстан Республикасының Үкіметі айқындаған өңірлерге қоныстанғысы келетін этникалық қазақтар мен қандастардан Қазақстан Республикасының шет елдердегі мекемелері  (бұдан әрі - шет елдердегі мекемелер)арқылы келіп түскен өтініштер негізінде алдағы жылға белгілейді.

Қандастарды қабылдаудың өңірлік квотасына енгізу  қағидалары Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау және әлеуметтік даму министрінің міндетін атқарушының 2016 жылғы 15 қаңтардағы № 20 бұйрығымен бекітілген.

2022 жылға арналған өңірлік квота Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрінің 2022 жылғы 4 наурыздағы № 83 бұйрығымен бекітілген.

Этникалық қазақтардың қабылдаудың өңірлік квотасына енгізуге өтініштерін қарау үшін облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың, астананың әкімдіктері тиісті комиссияны құрады, оның құрамына мәслихаттардың депутаттары, мемлекеттік органдардың және қоғамдық ұйымдардың өкілдері кіреді <Заңның 19-1, 19-2-баптары>

Этникалық қазақтар қандас мәртебесін беруге немесе ұзартуға және/ немесе өңірлік квотаға енгізуге өтініш береді (егер Үкімет белгілеген аймақ таңдалса):

• Қазақстан аумағына өз бетінше келгендер-жергілікті атқарушы органға (әкімдікке) немесе тұрғылықты жеріне келгеннен кейін Мемлекеттік корпорация арқылы ;
• Қазақстаннан тыс жерлерде тұратындар - шет елдердегі мекемелерге.

Сондай-ақ, egov порталында сілтеме бойынша онлайн өтініш беру мүмкіндігі бар.

Қандас мәртебесін беру немесе ұзарту қағидалары заңмен және ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрінің 2013 жылғы 22 шілдедегі № 329-Ө-м бұйрығымен регламенттеледі.

"Қандас мәртебесін беру немесе ұзарту" мемлекеттік көрсетілетін қызмет стандарты (бұйрыққа 2-қосымша) мемлекеттік қызмет көрсету тәсілдерін, мерзімін, қажетті құжаттардың тізбесін, мемлекеттік қызметтен бас тарту негіздерін және басқа да талаптарды көздейді.

Маңызды! Заңнамада белгіленген тәртіппен өзіне-өзі қызмет көрсету, өз бетінше жүріп-тұру, бағдарлану қабілетін немесе мүмкіндігін толық немесе ішінара жоғалтқан көрсетілетін қызметті алушыларға мемлекеттік қызметті көрсету үшін құжаттарды қабылдауды "1414", 8 800 080 7777 Бірыңғай байланыс орталығы арқылы жүгіну арқылы мемлекеттік корпорацияның қызметкері тұрғылықты жеріне барып жүргізеді.

Қазақстан Республикасының аумағына кіргенге дейін бұл туралы өтініш білдірген этникалық қазақтар үшін тәртіп.

Заңның 20-бабына сәйкес шет елдердегі мекемелері үміткерлердің қандас мәртебесін беруге және (немесе) қандастарды қабылдаудың өңірлік квотасына енгізуге, сондай-ақ Қазақстан Республикасында тұрақты тұруға рұқсат алуға өтініштері мен құжаттарын қабылдайды және оларды тіркелген күнінен бастап он жұмыс күні ішінде уәкілетті органға жібереді.

Уәкілетті орган үміткерлердің өтініштері мен құжаттары келіп түскен күннен бастап 5 жұмыс күні ішінде оларды қандас мәртебесін беруге және /немесе өңірлік квотаға қосуға, сондай-ақ ҚР-да тұрақты тұруға рұқсат алуға келісім беру туралы шешім қабылдау үшін не бас тарту себептерін дәлелді негіздей отырып, одан бас тарту туралы әкімдіктерге жібереді.

Акиматтар шешім қабылдау үшін үміткерлердің өтініштері мен құжаттары келіп түскен күннен бастап 5 жұмыс күні ішінде үміткерлердің ҚР аумағында құқық бұзушылықтар жасағаны туралы әшкерелейтін мәліметтердің және олардың террористік немесе экстремистік ұйымдарға жататындығы туралы өзге де ақпараттың бар не жоқ екенін тексеру үшін уәкілетті мемлекеттік органдардың аумақтық бөлімшелеріне (ішкі істер органдарының, ұлттық қауіпсіздік органдарының, прокуратураларына) жібереді. Тиісті органдардың аумақтық бөлімшелері үміткерлердің өтініштері мен құжаттары тіркелген күннен бастап күнтізбелік 30 күн ішінде әкімдіктерге қандас мәртебесін беруге немесе өңірлік квотаға енгізуге кедергі келтіретін негіздердің болуы немесе болмауы туралы ақпарат жібереді.

Акиматтар:

• тиісті органдардың ақпараты келіп түскен күннен бастап күнтізбелік 10 күн ішінде оларды Комиссияның қарауына енгізеді, ол үміткерлердің өтініштері мен құжаттарын алған күннен бастап 10 жұмыс күні ішінде мәртебе беруге немесе өңірлік квотаға енгізуге алдын ала келісім беру туралы не бас тарту себептерін дәлелді негіздей отырып, бас тарту туралы шешім қабылдайды
• Комиссия шешім қабылдағаннан кейін үш жұмыс күнінен кешіктірмей уәкілетті органға ақпаратты жібереді.

Өңірлік квотасына енгізу басымдығын тұлғалар мынадай реттілікпен пайдаланады:

1) тиісті білімі, біліктілігі және белгілі бір мамандығы бойынша жұмыс тәжірибесі бар адамдар;

2) көп балалы отбасылар;

3) жоғары оқу орындарында білім алуға мүмкіндігі бар кәмелетке толған жастар.

Уәкілетті орган акиматтың этникалық қазақтарға қандас мәртебесін беруге және (немесе) оларды өңірлік квотасына енгізуге келісімін не себептерін уәжді түрде негіздей отырып, бас тартуды өтініш берушіге жеткізу үшін 5 жұмыс күні ішінде шет елдердегі мекемелеріне жібереді.

Шетелдегі мекемелер әкімдіктің тиісті келісімін алғаннан кейін оны бір ай ішінде өтініш берушіге жібереді, Қазақстан Республикасына тұрақты тұруға келуге виза береді не бас тарту туралы хабарлайды.

Үміткерлердің өтініштерін қараудың жалпы мерзімі олар уәкілетті органға келіп түскен күннен бастап үш айдан аспауға тиіс.

Әкімдік Комиссияның бұрын қабылданған оң шешімін ескере отырып, өтініш берген күннен бастап 5 жұмыс күні ішінде өтініш берушілер мен олардың отбасы мүшелеріне қандас мәртебесін береді, қандас куәлігін береді және шешім қабылдау үшін қандастар тізімін комиссияға жібереді. Комиссия тізімдерді алғаннан кейін 10 жұмыс күні ішінде қандастарды өңірлік квотаға қосу туралы шешім қабылдайды.

Этникалық қазақтар тұрғылықты жеріне келген соң Қазақстан Республикасында тұрақты тұруға рұқсат алу үшін ішкі істер органдарының аумақтық бөлімшелеріне жүгінеді. Өтініштерді қарау мерзімі 10 жұмыс күнін құрайды.

Қазақстан Республикасының аумағына өз бетінше келген этникалық қазақтар үшін тәртіп.

Заңның 21-бабына сәйкес әкімдік өтініш берген күннен бастап 4 жұмыс күні ішінде этникалық қазақтар мен олардың отбасы мүшелеріне қандас мәртебесін береді немесе ұзартады, қандас куәлігін береді не одан дәлелді түрде бас тартады. ЖСН болған жағдайда өтінішті қарау мерзімі 3 жұмыс күнін құрайды.

Азаматтықты оңайлатылған (тіркеу) тәртіппен алу мақсатында ҚР аумағында тұрақты тұратын этникалық қазақтар қандас мәртебесін ұзарту туралы өтініш бере алады. Ұзарту туралы шешім 6 айдан аспайтын мерзімге бір рет қабылданады.

Кандас мәртебесін алған адамдар оларды аймақтық квотаға қосуды талап ете алады. Мұндай адамдардың тізімі, олар Үкімет белгілеген аймақты таңдаған жағдайда, шешім қабылдау үшін комиссияға жіберіледі. Комиссия тізімдерді алғаннан кейін 10 жұмыс күні ішінде оларды өңірлік квотаға енгізу туралы не себептерін дәлелді негіздей отырып, одан бас тарту туралы шешім қабылдайды.

Заңның 25-бабына сәйкес Кандас мәртебесі тоқтатылады:

• ҚР азаматтығын алғаннан кейін;
• ҚР-да тұрақты тұруға рұқсат беруден бас тартқан немесе Күшін жойған жағдайда;
• Кандас мәртебесін алған күннен бастап бір жыл өткен соң.

ҚР-да тұрақты тұруға рұқсат беруден бас тарту не оның күшін жою үшін негіздердің толық тізбесі Заңның 49-бабымен айқындалады, олардың ішінде заңсыз келу, адамзатқа қарсы қылмыс жасау, ұлтаралық, конфессияаралық және діни араздықты қоздыру және басқалар.

Кандастың ұлты қалай расталады

Қандас мәртебесін беру немесе өңірлік квотаға енгізу, сондай – ақ ҚР аумағына кіргенге дейін ҚР-да тұрақты тұруға рұқсат алу туралы өтінішхат білдірген үміткерлердің ұлты жеке басын куәландыратын құжаттардағы жазба негізінде, мұндай жазба болмаған кезде-үміткерлердің ұлтын растайтын басқа құжаттар негізінде белгіленеді.

Қандастардың құқықтары мен міндеттері

Қандастар мен олардың отбасы мүшелерінің:

• жеңілдетілген (тіркелген) тәртіппен Қазақстан Республикасының азаматтығын алуға;
• жеңілдіктерді, өтемақыларды және Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген әлеуметтік көмектің басқа да түрлерін алуға;
• Қазақстан Республикасының азаматтығын алғаннан кейін қолда бар құжаттарының негізінде атын, әкесінің атын (ол болғанда) және тегін қазақ тілінде дұрыстап жазуға;
• дара кәсіпкерлікті заңды тұлға құрмай жүзеге асыруға құқығы бар;
• қызметтік немесе өзінің тұрғын үйі болмаған кезде қандастарды бейімдеу және интеграциялау орталықтарында, уақытша орналастыру орталықтарында бір жылдан аспайтын мерзімге уақытша тіркелуге құқығы бар.

Қандастар мен олардың отбасы мүшелері:

• қандас мәртебесін беру және (немесе) қандастарды қабылдаудың өңірлік квотасына енгізу туралы өтініштерін қарау үшін қажетті анық мәліметтерді Қазақстан Республикасының шет елдердегі мекемелеріне, сондай-ақ жергілікті атқарушы органдарға ұсынуға;
• денсаулық сақтау органдарының талап етуі бойынша медициналық қарап-тексеруден өтуге, екпелерді алуға, емдеу курсынан өтуге, сондай-ақ денсаулық сақтау органдарының нұсқамаларын орындауға міндетті. <Заңнын 26 б.>

Қандастарға ұсынылатын мемлекеттік қолдау шаралары

Мемлекеттік қолдау шаралары Заңның 23-бабында және басқа да нормативтік құқықтық актілерде көзделеді.

Қандастар және олардың отбасы мүшелерi:

• қандастарды бейiмдеу және ықпалдастыру орталықтарында тегiн бейiмдеу және ықпалдастыру қызметтерiн көрсетумен;
• денсаулық сақтау саласындағы заңнамасына сәйкес медициналық көмекпен;
• Қазақстан азаматтарымен тең жағдайда мектептерде және мектепке дейiнгi ұйымдарда орындармен, Үкiмет айқындайтын көлемде техникалық және кәсiптiк, орта білімнен кейiнгi және жоғары бiлiм беретiн оқу ұйымдарына оқуға түсуге бөлiнген квотаға сәйкес бiлiм алу мүмкiндiгiмен;
• Қазақстан азаматтарымен тең жағдайда әлеуметтiк қорғалумен;
• заңнамасына сәйкес жұмыспен қамтуға жәрдемдесумен қамтамасыз етiледi.

Этникалық қазақтар мен олардың отбасы мүшелерін уақытша орналастыру орталықтарында алғашқы қоныстандыру, олардың қалауы бойынша, ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрінің 2013 жылғы 22 шілдедегі № 328-Ө-м бұйрығымен бекітілген тәртіппен жүзеге асырылады. <Заңның 24-бабы>

Қоныстану уақытша беріледі. Қандас мәртебесін берген не беруден бас тартқан күннен бастап қоныстанған адамдар оларға берілген үй-жайды күнтізбелік 5 күннен кешіктірмей босатады.

Облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың, астананың әкімдіктері ҚР Денсаулық сақтау және әлеуметтік даму министрінің м.а. 2016 жылғы 6 қаңтардағы № 7 бұйрығымен бекітілген үлгілік қағидалар негізінде өңірлік квотадан тыс Қазақстанға қоныс аударған қандастар мен олардың отбасы мүшелеріне біржолғы жәрдемақы төлеу тәртібі мен шарттарын бекітеді. Жәрдемақыларға тұрақты тұрғылықты жеріне жол жүру және мүлікті тасымалдау шығындарын өтеу кіреді.

Өңірлік квотаға енгізілген қандастарға көшуге арналған субсидиялар (отбасының әрбір мүшесіне 70 АЕК-тен біржолғы төлем) және коммуналдық қызметтерді жалдау және төлеу шығыстарын 12 ай ішінде жабуға (бір отбасына 15-тен 30 АЕК-ке дейінгі мөлшерде) түрінде мемлекеттік қолдау шаралары қолжетімді.

Қандас мәртебесін беруге және/ немесе өңірлік квотаға енгізуге келісім алған этникалық қазақтар мен олардың отбасы мүшелері, сондай-ақ қандастар мен олардың отбасы мүшелері ҚР аумағына кірген кезде халықаралық шартқа және (немесе) кеден заңнамасына сәйкес көлік құралдарын қоса алғанда, жеке пайдалануға арналған мүлікке кедендік төлемдерді төлеуден босатылады.

Өңірлік квотаға енгізілген қандастар мен олардың отбасы мүшелеріне қосымша беріледі:

• жұмыспен қамтуға жәрдемдесудің белсенді шараларына қатысушыларға көзделген мемлекеттік қолдау шаралары;
• тұрғын үй құрылысына тұтынушылық несие және ипотекалық қарыз алу құқығы.

Нормативтік құқықтық актілерде қосымша жеңілдіктер көзделуі мүмкін.

"Халықты жұмыспен қамту туралы" заңда қандастарды жұмыспен қамтуға жәрдемдесудің мынадай белсенді шаралары көзделеді:

• бюджет қаражаты шегінде кәсіп таңдауда, кәсіп түрін ауыстыруда және кәсіби білімін, дағдыларын, жеке басының мүдделерін және еңбек нарығының қажеттіліктерін ескере отырып, біліктілігін арттыруда практикалық көмек көрсету мақсатында жүргізілетін әлеуметтік кәсіптік бағдарлау; <18-бап>
• жұмыссыздар үшін арнайы жұмыс орындарын ұйымдастыру, олардың арасында қандастар мүгедектермен, зейнеткерлік жасқа дейінгі адамдармен, балалар үйлерінің түлектерімен және әлеуметтік қорғауға мұқтаж адамдардың өзге де санаттарымен қатар басым құқықты пайдаланады; <20-бап>
• халықты жұмыспен қамту орталықтары қамтамасыз ететін жұмысқа орналастыру үшін жаңа тұрғылықты жерге ерікті түрде қоныс аударуға жәрдемдесу; <24-бап>

ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрінің м.а. 2022 жылғы 7 ақпандағы № 47 бұйрығымен бекітілген қағидаларға сәйкес кәсіпкерлік негіздеріне оқыту, жобаны сүйемелдеу бойынша сервистік қызметтер көрсету, қайтарымды негізде микрокредит беру арқылы кәсіпкерлік бастамаға жәрдемдесу. <23-бап>

Қандастар Үкіметі айқындаған өңірдің шегінен тыс жерге өзінің ерік қалауымен бес жыл ішінде өз бетінше көшіп-қонған не ҚР азаматтығын алудан бас тартқан жағдайларда, жұмыспен қамтуға жәрдемдесудің белсенді шараларына қатысушыларға көзделген, өздері алған мемлекеттік қолдау шараларын мерзімінен бұрын толық көлемде өтеуге міндетті.

Қандастарға жер учаскелерін беру

Қандастар, басқа шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар сияқты, Жер кодексінің 24-бабында тікелей бекітілген ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер учаскелеріне меншік немесе жер пайдалану (жалға алу) құқығына ие бола алмайды.

Бұрын аталған адамдарға шаруа немесе фермер қожалығын және ауыл шаруашылығы өндірісін жүргізу үшін ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерден, арнайы жер қорынан, көші-қон жер қорынан және босалқы жерлерден жер учаскелерін беруге жол берілген болатын. 2021.05.13 № 39-VII Заңымен бұл норма алынып тасталды.

Жеке қосалқы шаруашылықты, бау-бақшаны, саяжай құрылысын жүргізу үшін қандастар уақытша өтеусіз жер пайдалану құқығымен жер учаскелерін береді. Қазақстан азаматтығын алғаннан кейін берілген жер учаскелері Жер кодексінің 46, 47-баптарында және Заңның 23-бабында көзделген тәртіппен олардың жеке меншігіне өтеді.

Жер кодексінің 171-бабына сәйкес, қандастарға 2016 жылғы 1 шілдеге дейін жалдау шартымен берілген ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер учаскелеріне уақытша жер пайдалану құқығы жалдау шартының қолданылу мерзімі аяқталғанға дейін қолданылады және жаңа мерзімге ұзартылуға жатпайды немесе Кодексте көзделген уақытша жер пайдалану құқығын тоқтату үшін өзге де негіздер басталғанға дейін қолданылады.